चितवनः चराको संसार (फोटोफिचर)

-मनोज घिमिरे ।

चितवन चराहरुको लागी प्रख्यात र उद्गम स्थल मानिन्छ । चितवनमा चरा हेर्नकै लागि देशी विदेशी पर्यटक पनि आउँछन् । यहाँको हावापानी चराका लागि विशेष र उपयुक्त पनि छ । तिनखाले भौगोलिक संरचना भएकाले यहाँ आगन्तुक चराको क्रिडा पनि मज्जाले अवलोकन गर्न पाईन्छ। यो गृष्मकालिन समय हो । यतिबेला चितवनमा चराचुरुङ्गीहरु आफ्नो क्रिडाका लागि विभिन्न क्षेत्रबाट आइपुगेका छन् । अहिले चराचुरुङ्गीहरु गुड वनाउने,अंडा पार्ने र बच्चा कोरल्ने कार्यमा व्यस्त छन् । किनकी असारसम्म यिनीहरुले आफ्ना बच्चा हुर्काइसकेर उडाएर लैजान्छन् । यो लेखमा चितवनलाई क्रिडास्थल बनाउने चराहरुको जानकारी र उनीहरुका गतिबिधि नियाल्नेछौं ।

हाम्रो देश नेपालमा अहिले सम्मको अभिलेख हेर्दा नेपाल भर पाउने चराहरुको संख्या ८ सय ८६ प्रजातिहरुको अभिलेख उल्लेखित छ । जसमा संसारभरी पाइने चराहरुको कुल यो ९ प्रतिशत हो । यीमध्ये ४२ प्रजाती विश्वब्यापी संकटापन्न र ३५ प्रजाती विश्वब्यापी संकटापन्न नजिक रहेका भनि अभिलेख गरीएको छ । यसै सन्दर्भमा ६३४ प्रजातिको अभिलेख चितवनमा मात्र छ । चितवन जिल्लाको भगौलिक स्थिती समुन्द्रीसतह १५० मिटर समथर भुभाग देखि २००० मिटर अग्लो पहाडी भुभागसम्म रहेको छ । दक्षीणको १००० मिटरको अग्लो चुरे र उत्तरको २००० मिटरको महाभारत पहाड यसको विशेषता हो । याँहाको जैविक मार्ग (Corridor Forest) अर्को विषेशता हो ।  जसले उत्तरको माहाभारत पर्वत र दक्षिणको चुरे र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जलाइ जोड्ने वन हो । यो वन आफैमा चराहरुलाई थप आकर्षण गर्ने उदगम थलो हो । जहाँ समथर भुभागमा पाइने चरादेखी अग्लो भुभागमा पाइने चराहरु साथै हिउँदे आगन्तुकदेखी लिएर गृष्म तथा वर्षे आगन्तुक, स्वेच्छाचारी आगन्तुक चराहरु देख्न पाइन्छ ।

यहाँ प्रायः वसन्त ऋतुको आगमनसँगै गृष्म आगन्तुक विभिन्न प्रजातीका चराहरु आउने गर्छन । जसमा Paradise Flycatcher (स्वर्गचरी), Pied Cuckoo(जुरे काइँली), Chestnut winged Cuckoo (ठुले जुरे काइली), Chestnut Headed Bee Eater (कटुस टाउके मुरलीचरा), Blue Tailed Bee Eater( निले पुछ्ररे मुरलीचरा), Indian Cuckoo(काफल पाक्ये) ,  Indian Pitta (गाजले पिट्टा) , Hooded Pitta (चित्रक पिट्टा), Orange Headed Thrush (सुन्तले चाँचर) ,  Golden Oriole (गाजले सुनचरी), यी यस्ता चराहरु यस क्षेत्रमा आएर आफ्नो गुड बनाई , बच्चा कोरलेपछि फर्कने समयमा बचेरालाइ साथमा नै लिएर फर्कन्छन् । गृश्मकालिन आगन्तुक चरामा अर्को चरा Grey Crowned Prinia (घेघरी घासे फिस्टो) पनि हो । यो चरा भुटान , उत्तर पूर्वी भारत र नेपाल मात्र पाईन्छ । नेपालमा पनि अहिले सम्मको अभिलेख अनुसार चितवन राष्ट्रिय निकुजमा मात्र अभिलेख भएको पाईएको छ ।

यी माथी उल्लेखित चराहरुको गुँड बनाउने आफ्नै-आफ्नै बिशेषता हुन्छ । कोहीले मेहेनत गरेर राम्रो चिटिक्क परेको गुड बनाएका हुन्छन् भने कोहीको जमिनमा दुलो पारेर बनाएका हुन्छन् ।

Chestnut Headed Bee Eater (कटुस टाउके मुरलीचरा), Blue Tailed Bee Eater (निल पुछ्रे मुरलीचरा) को गुँड जमिनमा अलि उठेको ढिस्को जस्तो देखिने भागमा बनाएको हुन्छ ।

यसले झण्डै तिन देखी चार फिटसम्म लामो दुलो बनाएको हुन्छ । यति लामो दुलो ठुलो मेहनतका साथ यो चराले बनाएको हुन्छ । एक पटकमा ५ देखी ७ वटा सम्म अण्डा पार्छ।

यसै गरी Paradise Flycatcher (स्वर्गचरी) को गुड रुखको हाँगाको काँपमा कप आकारको सानो र चिटिक्क पारेर गुँड वनाएको हुन्छ । आफ्नो गुँडको सुरक्षा दुवै भाले र पोथीले गर्ने गर्छन् । अन्य चराहरुमा प्रायः कुकु चराहरुले आफुले गुँड बनाउँदैनन् । यिनीहरु अरुको गुँडमा अण्डा पार्ने गर्छन् ।

चराहरुमा तेजीलो र फुर्तिलो चरा भनिने चिवे चराको गुँडमा र चरामा चलाख भनिने कागको गुँडमा समेत यिनीहरुले अण्डा पारिदिने गर्छन् ।

Indian Pitta (गाजले पिट्टा) , Hooded Pitta (चित्रक पिट्टा)  निकै सुन्दर चरा हो ।  Indian Pitta (गाजले पिट्टा), या चरा अलि झुम्म परेका जंगल र साल घारी तिर पाइन्छ । असारको तेस्रो हप्ता सम्ममा यसले आफ्नो बच्चा उडाइ सकेको हुन्छ ।

त्यसैगरी Hooded Pitta (चित्रक पिट्टा) पनि एक सुन्दर र शान्त स्वभावको चरा हो । सालघारीको झुम्म परेको स्थान र शान्त वतावरणमा यो रहेको हुन्छ ।

Orange Headed Thrush (सुन्तले चाँचर) मार्च महिनाको अन्तिम तिर वाट आउने गर्दछ । यो चरा पनि यस ठाँउमा गुँड बनाइ बच्चा हुर्काइ हिउँदको आगमन संगै यो चरा गर्मी ठाँउ तिर नै जाने गर्दछ । गुँड वनाउन देखि लिएर वच्चा कोरल्न र हुर्काउन समेत भाले र पोथीको वरावर सहभागी रहन्छ । देख्दा निकै सुन्दर हुन्छ यो चरा , सुन्तला रङ्गको टाउको रहेको यस चरा लाइ  यहि समयमा चितवनमा देख्न सकिन्छ ।

Golden Oriole (Oriolus kundoo) (सुनचरी), पनि गृष्म आगन्तुक चरा हो । यो चराले पनि यहिँ गुँड बनाइ बच्चा हुर्काएर लैजान्छ । देख्दा निकै सुन्दर यो चरा पहेँलो रङ्गको हुन्छ । चितवनमा स्थानिय थारु भाषामा यो चरा लाइ “कचरपेरो” पनि भन्ने गरिन्छ । यसका अन्य प्रजाती पनि छन् । झट्ट हेर्दा सवै उस्तै देखिएता पनि यिनीहरुको केहि रङ्गका र चिन्हका कारणले फरक दखिन्छन् । यसको गुँड हाँगाको कापमा बनाइएको हुन्छ । गुँड हाँगाको कापदेखि तल अली झुन्डिएको हुन्छ । यसले २ देखी ३ वटा सम्म अण्डा पार्दछ । भाले र पोथीको बराबर सहभागीता रहन्छ गुँड वनाउन र बच्चा कोरल्ने देखी लिएर हुर्काउन सम्म । भाले पोथी दुवै मिलेर बच्चाको निकै ख्याल गरीरहेका हुन्छन् । समय समयमा बच्चाको लागी खाने कुरा खोजेर खुवाउने देखि शत्रुको आक्रमणबाट दुवैले बचाउने गर्छन् । शिकारी चरा र सर्प यिनका शत्रु हुन् ।

गोहोरोले पायो भने पनि यिनका बचेराहरु खाइदिने गर्छ तर सानो हाँगामा झुन्डिएको गुँड बनाउने हुनाले गोहोरोको डर त्यती धेरै हुँदैन् ।

केहि चराहरु प्राय खुल्ला ठाँउ अनि मानवबस्तिको आसपासमा  आफ्नो गुँड बनाउदछन् । किनकी यिनीहरुले यस्तो ठाँउमा आफुलाइ बढी सुरक्षित महसुस गर्छन् । हाम्रो घर खेतवारी वरपर ५ प्रजातीका चराहरुको गुँड छ । प्रायः संकटको घडिमा यिनीहरु हामी छेउमा आइ सहयोग मागीरहेका हुन्छन् ।

एक पटक Paradise Flycatcher (स्वर्गचरी) को बच्चा गुडदेखि तल खसेछ । घरमा म सितल छहारीमा मस्त थिएँ । निरन्तर चरा मेरो छेउमा आएर कराउँदा मलाइ लाग्यो कि कुनै शत्रुले यसका बचेराहरुलाइ आक्रमण गरीराखेको पो छ कि ? अनि म गुँड भएको ठाँउमा गएँ, तर त्यहाँ शत्रु होइन्, बचेरा गुँडबाट तल खसेको रहेछ । त्यहीकारण चराले मसँग गुहार मागेको थियो । चराको यो समवेदनाले म पुलकित भएँ । मैले बचेरालाइ गुँडमा राखिसकेपछि माउ खुसी भएर कराउन छोड्यो ।

यसरीनै चराहरूका मस्ती क्रियाकलापहरू यो समयमा चितवनमा अवलोकन गर्न पाइन्छ । धेरै चराहरू जंगलको बीचमा रहेका ठुला-ठुला रूखको प्वालमा गुँड लगाउने गर्छन्, यसमा यिनीहरू सुरक्षित महसुस गर्छन् । यसै त सुन्दर नगरी चितवनलाई चराका यि र यस्तै खाले कृयाकलापले झन् स्वर्ग बनाएको छ ।

Orange Headed Thrush

फोटोः युवराज पौडेल, सोम जिसी, मनोज घिमिरे  (जनआस्थाबाट)